डा. केदार कार्की ।
नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमनको बारेमा छलफल फेरि एकपटक तीव्र हुन थालेको छ। वास्तवमा, हालै पूर्व राजा ज्ञानेन्द्र शाहका समर्थकहरूले काठमाडौंमा विशाल जुलुसहरू आयोजना गरे र फेरि एक पटक राजतन्त्र पुनस्र्थापनाको माग गरे। यी ¥यालीहरूमा, “नारायणहिटी खाली गर, हाम्रो राजा आउनुहुन्छ“ भन्ने अर्थ लाग्छ, राजाको दरबार खाली गर, राजा फर्किए, आदि जस्ता नाराहरू लगाइन्थ्यो। नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार र आर्थिक मन्दी जस्ता समस्याहरू बढ्दै गएको बेला यो अवस्था आएको हो।
नेपालको इतिहास, राजतन्त्रदेखि गणतन्त्रसम्मः
नेपालको इतिहास राजतन्त्रसँग जोडिएको छ। १८ औं शताब्दीमा, राजा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई एकीकरण गरे र शाह वंशको जग बसाले। नेपाल हिन्दू राष्ट्र थियो र यसको राजनीतिमा राजाको महत्त्वपूर्ण भूमिका थियो। नेपालका अन्तिम राजा ज्ञानेन्द्र शाहले आफ्ना भाइ राजा वीरेन्द्रको मृत्युपछि सन् २००१ मा सिंहासनमा आरोहण गरेका थिए।
२००५ मा, ज्ञानेन्द्र शाहले असंवैधानिक रूपमा लोकतान्त्रिक सरकारलाई हटाए र आफूलाई पूर्ण शासक घोषणा गरे। यस कदमले नेपालमा राजनीतिक असन्तुष्टि र विरोध निम्त्यायो। यसपछि २००६ मा ठूलो जनआन्दोलन भयो, जसको परिणामस्वरूप राजाले सत्ता छोड्नुप¥यो। यसपछि, सन् २००८ मा नेपालले आफ्नो संसद मार्फत २४० वर्ष पुरानो राजतन्त्रको अन्त्य ग¥यो र देशलाई धर्मनिरपेक्ष गणतन्त्र घोषणा ग¥यो।
अहिले राजतन्त्र फिर्ताको माग किन बढिरहेको छः
आजकल नेपालमा फेरि एकपटक राजतन्त्र फिर्ताको माग उठिरहेको छ। पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहका समर्थकहरू भन्छन् कि वर्तमान गणतन्त्रात्मक प्रणालीले नेपाललाई आर्थिक संकट, भ्रष्टाचार र राजनीतिक अस्थिरतामा धकेल्यो। समर्थकहरू विश्वास गर्छन् कि राजतन्त्रको पुनरागमनले देशलाई बलियो नेतृत्व प्रदान गर्नेछ र राजनीतिमा स्थिरता ल्याउनेछ।
ज्ञानेन्द्र शाह नेपाल फर्किएपछि काठमाडौंमा उनलाई भव्य स्वागत गरियो। उनको फिर्तीलाई समर्थन गर्न र राजतन्त्रको पुनस्र्थापनाको माग गर्न हजारौं मानिसहरू सडकमा उत्रिए। यद्यपि, ज्ञानेन्द्र शाहले अहिलेसम्म यस सम्बन्धमा कुनै सार्वजनिक बयान दिएका छैनन्।
नेपालमा राजतन्त्र फर्कने सम्भावनाहरूः
नेपालमा राजतन्त्र फर्कने सम्भावनाबारे राजनीतिक विश्लेषकहरूको फरक–फरक धारणा छ। केही विज्ञहरू नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमन असम्भव छ भन्ने विश्वास गर्छन्, किनकि यो २००८ मा समाप्त भएको थियो र देशका अधिकांश जनता अब गणतन्त्रात्मक प्रणालीमा विश्वास गर्छन्। ’राजतन्त्रको पुनरागमन असम्भव छ किनकि यो अस्थिरताको कारण थियो।’ यद्यपि, केही असन्तुष्ट समूहहरू र पुराना समर्थकहरूले अझै पनि यसलाई फिर्ता ल्याउन माग गरिरहेका छन्, तर वर्तमान राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा यो व्यावहारिक छैन। वर्तमान सरकारसँग नेपाली जनतामा निराशा छ। मानिसहरू पनि रिसाएका छन्। यहाँका मानिसहरू वैकल्पिक राजनीति खोजिरहेका छन्। तर, अहिले कुनै ठोस विकल्प देखिँदैन। यस्तो अवस्थामा, राजतन्त्रका समर्थकहरू यो असन्तुष्टिलाई परिचालन गर्न चाहन्छन्। मलाई लाग्दैन कि यो असन्तुष्टि राजतन्त्रको पक्षमा जान्छ।
भारतमा प्रभावः
नेपाल र भारतको सम्बन्ध निकै जटिल र ऐतिहासिक छ। नेपाल भारतको एक महत्वपूर्ण छिमेकी देश हो र दुई देशबीचको सांस्कृतिक, सामाजिक र ऐतिहासिक सम्बन्ध धेरै गहिरो छ। भारत र नेपालबीचको सम्बन्धमा समय–समयमा उतारचढाव आएको छ। सन् २००८ मा नेपालले राजतन्त्रको अन्त्य गरी आफूलाई गणतन्त्र घोषणा गर्दा भारतले त्यसको स्वागत ग¥यो।
तर यदि नेपालमा राजतन्त्र फर्कियो भने, भारतमा यसको कस्तो प्रभाव पर्छ? यो प्रश्न महत्त्वपूर्ण छ किनकि नेपालको राजनीति भारतको लागि रणनीतिक र सुरक्षा दृष्टिकोणबाट प्रत्यक्ष रूपमा महत्त्वपूर्ण छ।
१. राजनीतिक अस्थिरताः यदि नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमनसँगै राजनीतिक अस्थिरता बढ्यो भने, यसको प्रत्यक्ष प्रभाव भारतमा पर्न सक्छ। नेपालमा स्थिर राजनीतिक वातावरण भारतको लागि महत्त्वपूर्ण छ किनकि यसले दुई देशहरू बीचको सीमा विवाद, सुरक्षा र आर्थिक सहयोगलाई असर गर्न सक्छ। यदि नेपालमा कुनै पनि प्रकारको अस्थिरता उत्पन्न भयो भने, भारतले पहिले नै संवेदनशील रहेको आफ्नो सीमामा सुरक्षा बढाउनुपर्ने हुन सक्छ।
२. चीनसँग नेपालको सम्बन्धः नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमनले चीनसँगको नेपालको सम्बन्धलाई पनि असर गर्न सक्छ। चीनले नेपालमा आफ्नो उपस्थिति बढाएको छ, विशेष गरी बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ अन्तर्गत। यदि नेपालमा राजतन्त्र पुनः स्थापित भयो भने, यसले चीनसँग अझ नजिक हुने सम्भावना छ, जबकि भारतले नेपाललाई आफ्नो परम्परागत मित्रको रूपमा हेर्छ।
३. नेपालमा भारतीय प्रभावः नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमनले भारतलाई नेपालमा आफ्नो प्रभाव कायम राख्न चुनौतीपूर्ण बनाउन सक्छ। २००८ मा नेपालले गणतन्त्र घोषणा गर्दा भारतले त्यसलाई समर्थन ग¥यो, तर यदि राजतन्त्र फर्कियो भने, भारतले आफ्नो विदेश नीति परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन सक्छ।
४. आर्थिक सहयोग र व्यापारः भारत र नेपालबीच धेरै बलियो व्यापारिक सम्बन्ध छ। नेपाल भारतको प्रमुख व्यापारिक साझेदार हो। यदि नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता उत्पन्न भयो भने यसले दुई देशबीचको व्यापार सम्बन्धलाई असर गर्न सक्छ।
नेपालमा राजतन्त्र फिर्ताको माग गर्दै केही समर्थकहरू सक्रिय भए पनि वास्तवमा यो हुने सम्भावना धेरै कम छ। राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार र आर्थिक समस्याहरूको सामना गरिसकेपछि नेपालमा धेरैलाई राजतन्त्र फिर्ता ल्याउने कुरा गर्नु सजिलो समाधान जस्तो लाग्न सक्छ, तर यो जटिल समस्याको समाधान होइन।
भारतको लागि, नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमनले अझ चुनौतीपूर्ण अवस्था सिर्जना गर्न सक्छ, विशेष गरी सुरक्षा, सीमा विवाद र चीनको बढ्दो प्रभावको सन्दर्भमा। नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमनले भारतलाई कुनै प्रत्यक्ष खतरा नपार्ने भए पनि, यसले दुई देशबीचको सम्बन्धमा नयाँ जटिलता थप्न सक्छ। भविष्यमा नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा के परिवर्तन आउँछ र यो राजतन्त्रको पुनरागमन तर्फ सर्छ कि गणतन्त्रको स्थिरता तर्फ सर्छ भन्ने कुरा हेर्न बाँकी छ।
