डा. केदार कार्की
मानिस एउटा सामाजिक प्राणी हो, उसका क्रियाकलाप, जन्ममरण, आँशु, हासो अनि ऐश्वर्य लगायत कुनैपनि कुराको समाज बाहिर कुनै महत्व छैन् । समाज मानवको आधारशिला हो, र संभवत मानवजगतको पहिलो र आधारभुत सामाजिक आविष्कारनै समाज हो ।
विभिन्न समाजशास्त्री अनि ईतिहासविज्ञहरुले समाजलाई आआफ्नै तवरले ब्याख्या गरेका छन्, प्रणालीगत अनि सरल यो समाजमा मानवहरुका पुस्तौपुस्ता हुर्कदै आए अनि समय अनुसार समाजमा परिवर्तन हुँदै आयो । परिवर्तन सकारात्मक अनि नकारात्मक थियो अनि नकारात्मक परिवर्तनमा समाजमा विभेद, द्धन्द अनि अन्याय भित्रिन गयो । शाषक अनि शाषितहरुको वर्ग छुट्याउन थालियो, काम, वर्ग, जात, रगं अनि वर्णका आधारमा भेदभाव हुन थाल्यो, शक्तिशालीले दुर्बललाई अपहेलना गर्न थालियो अनि क्रमश सामाजिक अन्यायका असहिष्णु पथको शुरुवात भयो ।
कालाको ठाँउमा गोराहरु हेपिने अनि गोराको ठाँउमा काला हेपिने, स्थानियले आप्रवासीहरुलाई हेप्ने, एक पाईला जग्गा सिमाकालागी रगतका खोलाहरु वगे, जित्नेले हार्ने पक्षलाई दास बनाए, मान्छेले मान्छेलाई मान्छेको दर्जा दिन छाडे जस्का अप्रत्यक्ष पदचिह्नहरु आज पनि समाजमा छ । कुनै एउटा जात या कुलमा जन्मेकै कारणमा जिवनभरि हेपिन पर्ने अनि दोश्रो दर्जाको नागरीक अथवा अनागरीक बनेर बाँच्नपर्ने यो कस्तो सामाजिक न्याय थियो ?
विश्वले गम्भीर आर्थिक संकट, उच्च बेरोजगारी दर, गरिबी, समाजमा बहिष्कार , भेदभाव र सुविधाको अभाव जस्ता गम्भीर समस्याहरूको सामना गरिरहेको छ । यसले विकासोन्मुख देशहरू लाई विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा पूर्ण सहभागितालाई रोक्छ। १९९५ मा कोपनहेगन, डेनमार्कले सामाजिक विकासका लागि विश्व शिखर सम्मेलनको आयोजना गर्यो । यसको परिणाम कोपेनहेगन घोषणा र कार्य योजनामा परिणत भयो। उक्त सम्मेलनमा एक सयभन्दा बढी राजनीतिक नेताहरूले गरिबी उन्मूलन तथा पूर्ण रोजगारीका लागि काम गर्ने अनि स्थिर, सुरक्षित र न्यायपूर्ण समाज निर्माण गर्ने वाचा गरेका थिए । उनिले जनतालाई विकास योजनाको केन्द्रमा राख्नुपर्ने निर्णय पनि गरे ।
विश्व सामाजिक न्याय दिवस हरेक वर्ष फेब्रुअरी २० मा मनाइन्छ। यसको मुख्य उद्देश्य सामाजिक न्याय प्रवद्र्धन गर्नु हो। यसमा गरिबी, बहिष्करण, लैङ्गिक असमानता, बेरोजगारी, मानव अधिकार र सामाजिक सुरक्षा जस्ता मुद्दाहरू समावेश छन्। ताकि समाजका प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो मानव अधिकार र आत्मसम्मानका साथ आफ्नो जीवन बिताउन सकोस्। यस दिनको मुख्य उद्देश्य सामाजिक अन्याय विरुद्ध आवाज उठाउनु र सामाजिक न्यायलाई आदर्श मान्नु हो। विश्व सामाजिक न्याय दिवस एक महत्त्वपूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय दिन हो जुन समाजमा न्याय, समानता र असमानताका मुद्दाहरूमा ध्यान आकर्षित गर्न मनाइन्छ। यस दिनको महत्त्व यो हो कि यसले समाजलाई असमानता, भेदभाव र अन्याय विरुद्ध लड्न सशक्त बनाउँछ।
यस दिनको मुख्य उद्देश्य समाजमा सामाजिक न्यायको प्रवद्र्धन गर्नु हो ताकि प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो अधिकार र सुविधाहरू प्रयोग गर्ने अवसर पाऊन्। यस दिन मार्फत, मानिसहरूलाई समाजमा सामाजिक न्यायको आवश्यकता र यसमा उनीहरूले कसरी योगदान गर्न सक्छन् भन्ने बारेमा सचेत गराइन्छ।
यस दिन मार्फत सामाजिक रूपमा एकीकृत समाजको निर्माण गर्न सकिन्छ जहाँ सबै व्यक्तिहरू समानता, समानता र न्यायका साथ बाँच्न सक्छन्। सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्नु यसमा पहुँच भएकाहरूको जिम्मेवारी हुनुपर्छ। हामीले यस्तो संसार सिर्जना गर्न प्रयास गर्नुपर्छ जहाँ सामाजिक न्याय आदर्श होस्।
हरेक वर्ष फेब्रुअरी २० मा मनाइने विश्व सामाजिक न्याय दिवसले समाजमा निष्पक्षता, समानता र समावेशीकरणलाई प्रवद्र्धन गर्ने आवश्यकतालाई जोड दिन्छ। यो दिनको उद्देश्य न्यायलाई प्रवद्र्धन गर्नु हो, जसमा गरिबी, बहिष्करण, लैङ्गिक असमानता, बेरोजगारी, मानव अधिकार र सामाजिक सुरक्षा जस्ता मुद्दाहरूको सामना गर्ने र यसको बारेमा जागरूकता फैलाउने प्रयासहरू समावेश छन्।
संयुक्त राष्ट्र संघ (ग्ल्) द्वारा स्थापित, यो दिनले गरिबी, सामाजिक बहिष्करण, लैङ्गिक असमानता, बेरोजगारी, मानव अधिकार उल्लङ्घन र अपर्याप्त सामाजिक सुरक्षा जस्ता समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न विश्वव्यापी प्रतिबद्धतालाई बलियो बनाउने अवसर प्रदान गर्दछ। विश्व सामाजिक न्याय दिवसले विश्वभर सामाजिक न्यायका मुद्दाहरूको बारेमा जागरूकता जगाउने प्लेटफर्मको रूपमा काम गर्दछ। विश्वभरका विभिन्न समुदायलाई एकसाथ ल्याउने उद्देश्यले हरेक वर्ष विश्व सामाजिक न्याय दिवस मनाइन्छ। विश्वमा बढ्दो भेदभावका कारण, यो दिन गरिबी, लिङ्ग, शारीरिक भेदभाव र धार्मिक भेदभाव हटाउने प्रयास गरिन्छ।
यो दिनको जरा १९९५ मा डेनमार्कको कोपेनहेगनमा आयोजित विश्व सामाजिक विकास शिखर सम्मेलनमा जान्छ, जहाँः १०० भन्दा बढी राजनीतिक नेताहरूले गरिबी निवारण, पूर्ण रोजगारी र स्थिर समाजलाई प्राथमिकता दिने प्रतिज्ञा गरे। कोपेनहेगन घोषणापत्र र कार्ययोजना अपनाइयो, जसले सामाजिक न्यायको आवश्यकतालाई जोड दियो। सामाजिक विकासको लागि विश्व शिखर सम्मेलन १९९५ मा डेनमार्कको कोपेनहेगनमा आयोजना गरिएको थियो। जसमा १०० भन्दा बढी राजनीतिक नेताहरूले गरिबी र पूर्ण रोजगारी विरुद्ध लड्ने र सुरक्षित समाजको लागि काम गर्ने प्रतिज्ञा गरे।
१० वर्ष पछि, संयुक्त राष्ट्र संघका सदस्यहरूले फेब्रुअरी २००५ मा न्यूयोर्कमा सामाजिक विकासका लागि कोपेनहेगन घोषणापत्र र कार्ययोजनाको समीक्षा गरे। सामाजिक विकासलाई कसरी अगाडि बढाउने भन्ने कुरा पनि छलफलको प्रमुख बिन्दु थियो। २६ नोभेम्बर २००७ मा, संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले २० फेब्रुअरीलाई वार्षिक विश्व सामाजिक न्याय दिवसको रूपमा घोषणा ग¥यो, त्यसपछि २००९ मा पहिलो पटक विश्व सामाजिक न्याय दिवस मनाइएको थियो।
विश्व सामाजिक न्याय दिवस २०२५ को विषयवस्तुः
“दिगो भविष्यको लागि, न्यायपूर्ण संक्रमणहरूलाई सुदृढ पार्दै“
यो विषयवस्तु जलवायु परिवर्तन, आर्थिक रूपान्तरण र सामाजिक असमानता जस्ता विश्वव्यापी मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्ने आवश्यकतामा केन्द्रित छ।
यस वर्षको कार्यक्रम विशेष गरी महत्त्वपूर्ण छ किनकि विश्व दोस्रो विश्व सामाजिक विकास शिखर सम्मेलनको तयारी गरिरहेको छ। यो दिन सामाजिक असमानताको बारेमा चेतना जगाउन र गरिबी, शारीरिक भेदभाव, अशिक्षा, धार्मिक भेदभाव, आदि उन्मूलनको महत्त्वको बारेमा मानिसहरूलाई शिक्षित गर्न मनाइन्छ।
यो दिनले अरूलाई सामाजिक न्यायको महत्त्वको बारेमा पनि सिकाउँछ। सबै मानिसहरूले सामाजिक असमानताको बारेमा जागरूकता प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ र लिङ्ग, उमेर, रंग, क्षेत्र, धर्म, परम्परा वा अपाङ्गतामा आधारित अवरोधहरू तोड्नुपर्छ। जब हामी विश्व सामाजिक न्याय दिवस मनाउँछौं, यसले गरिबीको समाधान खोज्न र आर्थिक विकासमा ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्छ।
यो दिनले व्यक्ति, संस्था र सरकारहरूलाई सामाजिक न्याय प्राप्त गर्ने दिशामा भएको प्रगतिको बारेमा विचार गर्न र थप काम गर्नुपर्ने क्षेत्रहरू पहिचान गर्न एक प्लेटफर्मको रूपमा काम गर्दछ।
विश्व सामाजिक न्याय दिवसको महत्वले जागरूकता बढाउन र थप न्यायपूर्ण निर्णयहरू लिने दिशामा कार्यलाई प्रवद्र्धन गर्न काम गर्दछ। यो दिनले हामीलाई गरिबी, असमानता र भेदभाव जस्ता मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न मिलेर काम गर्नुको महत्त्वको सम्झना गराउँछ।
विश्व सामाजिक न्याय दिवस भनेको व्यक्ति र संस्थाहरूलाई सामाजिक न्याय प्रवद्र्धन गर्न र सबैका लागि न्यायपूर्ण संसार निर्माण गर्न आफ्नो आवाज र स्रोतसाधन प्रयोग गर्न आह्वान गर्ने दिन हो।
सामाजिक न्यायका प्रमुख मुद्दाहरू निम्न छन्, जसले तपाईंलाई यो दिन मनाउन प्रेरित गर्नेछ –
आर्थिक असमानता – गरिबी हटाउने र सम्पत्तिको असमान वितरण गर्ने।
श्रम अधिकार – सबै कामदारहरूले उचित ज्याला र रोजगार सुरक्षा पाउनुपर्छ।
लैङ्गिक समानता – महिला र पुरुषका लागि समान अवसर।
जातीय भेदभाव – समाजमा जातको आधारमा हुने भेदभाव हटाउन।
शिक्षा र स्वास्थ्य – प्रत्येक व्यक्तिले शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्नुपर्छ।
विश्व सामाजिक न्याय दिवसमा, विभिन्न लिङ्ग, धर्म, जात आदिको आधारमा विभाजित मानिसहरू एकताबद्ध हुन्छन्। साथै, मानिसहरू बीच बढ्दो सामाजिक दूरी हटाउन उनीहरूसँग विभिन्न मुद्दाहरूमा छलफल गरिन्छ। यो दिवस सामाजिक अन्याय विरुद्ध आवाज उठाउने उद्देश्यले पनि मनाइन्छ, जसले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा विभिन्न समुदायहरूलाई सामाजिक न्याय प्रवद्र्धन गर्न र लैङ्गिक, शारीरिक भेदभाव, अशिक्षा, गरिबी, धार्मिक भेदभाव आदि हटाउन एकसाथ ल्याउँछ। विश्व सामाजिक न्याय दिवसले बढ्दो असमानतालाई सम्बोधन गर्न सदस्य राष्ट्रहरू, युवाहरू र संयुक्त राष्ट्र संघका संस्थाहरूलाई एकसाथ ल्याउँछ।
संयुक्त राष्ट्र संघ र अन्तर्राष्ट्रिय श्रम कार्यालय लगायत विश्वभरका संगठनहरूले मानिसहरूका लागि सामाजिक न्यायको महत्त्व औंल्याएका छन् । संस्थाहरूले समस्याहरू समाधान गर्न र सामाजिक न्याय प्रवद्र्धन गर्न योजनाहरू तर्जुमा र प्रस्तुत गर्छन् । ट्रेड युनियनहरू पनि यो दिवसमा सहभागी हुन्छन् र आफ्नो काम गर्छन् ।
विश्व सामाजिक न्याय दिवस को उद्देश्य सदस्य राष्ट्रहरू, युवाहरू, सामाजिक साझेदारहरू, नागरिक समाज, संयुक्त राष्ट्र संघिय संघसंस्थाहरूका साथै अन्य सरोकारवालाहरूसँगको सामाजिक सम्झौतालाई सुदृढ पार्नु हो । यसका लागि चाहिने कुरा भनेको बढ्दो असमानता, द्वन्द्व र कामदारहरुको अधिकारको रक्षा गर्ने कमजोर संस्थाहरूलाई सम्बोधन गर्न भनेर गरिएका कार्यहरू सम्बन्धि संवादलाई प्रोत्साहन गर्ने अवसर प्रदान गर्नु हो।
आजको दिनले पूर्ण रोजगारी र सामाजिक समावेशीताको पैरवी पनि गर्दछ, आर्थिक रुपमा संघर्ष गरिरहेको नेपालजस्तो देशमा धेरैजसो रोजगारीहरु अनौपचारीक क्षेत्रले ओगटेको छ, यसो हुँदा सामाजिक सुरक्षा र समावेशीताका कुराहरुमा खलल र्नि सक्ने संभावना धेरै रहन्छ । नेपाल सरकारले बिभिन्न कार्ययोजना, आवधिक योजना र रणनिति अनि राष्ट्रिय योजना बनाएर सामाजिक न्याय, लैगिंक समानता अनि सामाजिक सुरक्षाका योजना, ऐन आदिहरु ल्याएको छ ।
रगतको रगं देखि हड्डीका बनावटसम्म एकै भएका मान्छेहरुको मुटु यदि छ भने उस्ले मान्छे मान्छेमा विभेद देख्न हुदैन भन्ने धारणा सहित सामाजिक न्यायको अवधारण अगाडि आयो, आज विश्व सामाजिक न्याय दिवस । संयुक्त राष्ट्रसंघको आह्वानमा हरेक वर्ष फेब्रुअरी २० मा अन्तर्राष्ट्रिय सामाजिक न्याय दिवस मनाउने गरिन्छ । सन् २००७ को २६ नोभेम्बरमा बसेको राष्ट्रसंघको महासभाले सामाजिक न्याय दिवस मनाउने घोषणा गरेको थियो । सोही अनुसार सदस्य राष्ट्रहरुले बर्षेनी यो दिवस मनाउँदै आएका छन् ।
बहुपहिचान सहितको नेपाल अनि नेपालीले विभिन्न प्रकारका सामाजिक असन्तुलन अनि सामाजिक अन्यायहरु सहन गर्दै आएका छन् । पानी चल्ने या पानी नचल्ने जस्ता धेरै विभेदकारी वर्गहरुको अनावश्यक तह बनाईएको समाज अहिले सुस्तरि एकै सेरोफेरोमा सरोबर मिसिँदै गएको छ । नयाँ पुस्ताका नेपालीहरु सााजिक समानतामा विश्वाश राख्दछन्आउनुहोस समान समाजको सपना साकार पारौ .।
निष्कर्ष
विश्व सामाजिक न्याय दिवस विश्वभर समानता र निष्पक्षताको लागि चलिरहेको संघर्षको एक महत्त्वपूर्ण सम्झना हो। उल्लेखनीय प्रगति भएतापनि, सबैका लागि समावेशी, न्यायपूर्ण र दिगो समाज निर्माण गर्न थप प्रयासहरू आवश्यक छ। सरकार, संस्था र व्यक्तिहरूले सबै तहमा अवरोधहरू तोड्न र सामाजिक न्याय प्रवद्र्धन गर्न मिलेर काम गरिरहनुपर्छ। यो दिन सामाजिक अन्यायको बारेमा जागरूकता जगाउन र लिङ्ग, जातिवाद, असमानता, धार्मिक भेदभाव, आदिमा आधारित बन्धनहरू तोड्न समर्पित छ। यसले विश्वभरि सामाजिक अन्यायलाई पनि प्रकाश पार्छ र समाधान र सुधारको खोजी गर्न आह्वान गर्दछ।
